Niektórzy dzielą go na czasy przed i po Neostradzie (czyt. szerokopasmowym Internecie), przed i po wstąpieniu do Unii Europejskiej, a inni na czasy III i IV RP. Jeśli dołożyć do tego kontekst lokalny, różną dynamikę i specyfikę przemian, w konkretnych regionach, obraz skomplikuje się jeszcze bardziej. Jestem jednak przekonana, że będzie prawdziwszy i dużo ciekawszy.
Błażej Filanowski, publicysta, krytyk sztuki i animator, ale również asystent w Katedrze Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej Uniwersytetu Łódzkiego, w książce Zdarzenia artystyczne jako impuls transformujący miasto na przykładzie Łodzi po 1989 r. z dużą wnikliwością opisuje pewien szczególny, dość wąski, moment w dziejach najnowszych miasta w szerokiej perspektywie światowych teorii i metodologii z zakresu kultury i sztuki, ale również socjologii i antropologii miasta. Daje to nie tylko ciekawy efekt, otwierając szerokie pole do refleksji nad przedstawianymi zjawiskami, ale pokazuje także imponujący warsztat badawczy autora omawianej pracy. Nie dziwi więc fakt wydania tej publikacji w serii Nauka Sztuki – Sztuka Nauki, w której założeniach jest łączenie tych na pozór odległych dyscyplin. „Seria ma służyć inicjowaniu, rozwijaniu i popularyzowaniu interdyscyplinarnych badań humanistycznych, wymagających wypracowania precyzyjnego warsztatu teoretyczno-metodologicznego i rzetelnej analizy materiału badawczego” – czytamy w opisie.
Mimo że tytuł książki sięga po mityczny 1989 rok, Filanowski koncentruje się w niej na czterech zdarzeniach artystycznych z pierwszej i drugiej dekady XXI wieku. Najwcześniejsze z nich to akcja site – specific zatytułowana „Spűren” (ślady), która odbyła się 12 maja 2003 roku w wozowni Pałacu Alfreda Biedermanna. Ostatnie – performans zatytułowany „18 rzek” duetu Przepraszam odbył się 6 listopada 2016 roku w ramach V Festiwalu Musica Privata w Art Inkubatorze, czyli dawnej fabryce Karola Scheiblera. Rozdziela je trwające między 11 września a 10 października 2010 „Fokus Łódź Biennale 2010”, międzynarodowe wydarzenie artystyczne, rozpostarte wzdłuż ulicy Piotrkowskiej od Placu Wolności do Placu Niepodlegości oraz przeprowadzona 26 maja 2011 roku akcja o charakterze site – specific Grupy urząd®miasta zatytułowania „Pomnik Kamienicy 2011”, nawiązująca do spektakularnej akcji artystycznej z 1981 roku. „Opisy przypadków, w których praktyka artystyczna przenika się z miejską codziennością, ujawniają interesujące mnie powiązania, procesy, zachowania i działania” – czytamy we „Wstępie”.
Punktem odniesienia dla autora są elementy dyskursu publicznego, dotyczącego miejsca i roli sztuki w mieście, które musi zdefiniować się na nowo. Opadł już pierwszy, potransformacyjny kurz, fabryki i zakłady przemysłowe opustoszały, życie przeniosło się do bram, powstała próżnia, którą należało wypełnić nową treścią, zagospodarować nie tylko nieużytki, ale również osierocony kapitał społeczny. Filanowski szkicuje szeroką panoramę myśli, postulatów, idei z przełomu XX i XXI wieku na to, jak z miasta przemysłu włókienniczego zrobić miasto przemysłów kreatywnych. Jest to szczególnie interesujące, ponieważ był on jednym z aktorów postulowanej przemiany:
„Od 2007 roku przyglądałem się działaniom związanym z łódzką aplikacją i uczestniczyłem w konsultacjach dotyczących Europejskiej Stolicy Kultury (ESK) z ramienia ukierunkowanego na sztukę i problem transformacji miasta Stowarzyszenia Fabrykancka […]. W spektrum naszego zainteresowania znalazły się inicjatywy artystyczne, w których ważnym punktem odniesienia była aktualna sytuacja i kierunek zmian w Łodzi. Działania artystów i artystek wynikały często z poszukiwania form umożliwiających transmisję doświadczeń miejskiej codzienności, która była ich udziałem. Jednocześnie rzucały one wyzwanie normom regulującym życie miasta i łączyły różnorodne próby urzeczywistnienia oczekiwanej zmiany. Ponad trzy lata aktywności pozwoliły nam dostrzec, że udział w tego rodzaju wydarzeniach inspiruje do zweryfikowania, uzupełnienia i restrukturyzacji swojej wiedzy o mieście”.
Filanowski problematyzuje obietnice pokładane w transformacyjnym potencjale miasta i jego artystycznej społeczności. Kluczem metodologicznym, którym badacz łączy własne doświadczenia aktywistyczne, pracę naukową oraz konkretne, wybrane zdarzenia artystyczne jest performatyka – „obszar akademickiej refleksji skoncentrowany na zjawisku i pojęciu performansu (performance)”. Filanowski rekonstruuje dzieje pojęcia, przytacza jego najważniejszych teoretyków, opisuje obszary, w których teoria znajduje odpowiednie zastosowanie. Dla autora Zdarzeń artystycznych najbardziej użyteczną jest koncepcja, sformułowana przez Jona McKenziego, który w pracy „Performuj albo… Od dyscypliny do performansu” rozszerzył zakres stosowania pojęcia performansu do dziedzin, związanych z zarządzaniem, projektowaniem czy nowymi technologiami.
Zdarzenia artystyczne jako impuls transformujący miasto na przykładzie Łodzi po 1989 r. składa się z dwóch części – pierwsza ma charakter w głównej mierze teoretyczno-metodologiczny, druga – analityczno-opisowy. Wszystkie fragmenty tworzą spójną, logiczną i interesującą całość, są wobec siebie komplementarne, co udowadnia trafny wybór zarówno przypadków, jak i metod ich opisu. Na szczególną uwagę zasługuje również fakt, że mimo całej badawczej poprawności, autor nie ucieka od własnych opinii i sądów, czyli od społecznej roli intelektualisty, żywo zaangażowanego w sprawy miasta. Zwraca uwagę z jednej strony – na szanse i potencjał, jaki niosła ze sobą „Rewolucja wyobraźni” (główne hasło łódzkiej aplikacji na konkurs o tytuł Europejskiej Stolicy Kultury w 2016 roku), ale również na ryzyka i zagrożenia z nią związane.
Książka Błażeja Filanowskiego to wnikliwa analiza przemian kulturowych, ciekawe studium przypadku miasta, podlegającego transformacji, a także interesujący opis kawałka najnowszej historii sztuki oraz jej twórców, artystów-challengerów, bezczelnie rzucających wyzwanie miastu. Tak trzeba żyć, tak trzeba uprawiać sztukę, ale jak pokazuje omawiana publikacja – tak również trzeba uprawiać naukę.
Więcej tekstów autorki znajdziesz TUTAJ.