Susza jest zjawiskiem, które dość często nawiedza obszar naszego kraju. Zdarzają się ekstremalne susze o wyjątkowo dotkliwych konsekwencjach dla środowiska i społeczeństwa. Najprawdopodobniej najbardziej ekstremalna susza wystąpiła w 1540 roku. Brak opadów i wysoka temperatura utrzymywała się wówczas od wiosny do października, natomiast podczas suszy w 1921 roku odnotowano najwyższą temperaturę na ziemiach polskich w historii pomiarów meteorologicznych. W Prószkowie w woj. opolskim temperatura powietrza wzrosła wtedy pod koniec lipca do 40,2oC.
Polska zalicza się do krajów o małych zasobach wodnych. Najbardziej na susze narażone są obszary nizinne Polski. Niedobory wody mogą występować także na obszarach silnie zurbanizowanych i uprzemysłowionych na południu Polski. Ilość wody możliwej do zgromadzenia w zbiornikach retencyjnych na obszarze naszego kraju jest zbyt mała. Zbiorniki retencyjne są w stanie zgromadzić tylko 6% objętości odpływu rocznego wód z obszaru Polski, co nie zapewnia dostatecznej ochrony przed okresowymi nadmiarami lub deficytami wody wywołanymi głównie przez suszę.
Etapy rozwoju suszy
Susze towarzyszyły ludzkości od zawsze. Jest to zjawisko rozwijające się stopniowo. Najpierw pojawia się susza atmosferyczna wywołana brakiem opadów atmosferycznych lub niewielką ich ilością przez dłuższy czas. Susza atmosferyczna prowadzi do powstania suszy glebowej, której efektem jest niedobór wody w glebie. W przypadku dalszego wydłużania się okresu bezopadowego lub z niewielką ilością opadu dochodzi do powstania suszy hydrologicznej, która przejawia się obniżeniem poziomu wody w zbiornikach wodnych, rzekach oraz zwierciadła wód podziemnych.
Do rozwoju suszy przyczynia się niestety działalność ludzka – przemysł wydobywczy, nadmierna eksploatacja zasobów wodnych, wylesianie, osuszanie terenów podmokłych, stosowanie nieprzepuszczalnych dla wody materiałów do pokrycia podłoża.
Ogromny wpływ na gospodarkę – susze rolnicze i katastrofy ekologiczne
Susza mniej lub bardziej wpływa na wszystkie gałęzie gospodarki. Bardzo silnie odczuwalna jest w rolnictwie. Wyróżnia się nawet suszę rolniczą, która pojawia się w momencie, kiedy dla konkretnej uprawy rolnej brakuje wystarczającej ilości wody. Długotrwałe susze powodują wysychanie wierzchniej warstwy gleby, przez co staje się ona podatna na erozję wietrzną.
Nadmierna eksploatacja rolnicza gruntów rolnych może dodatkowo nasilić to zjawisko i doprowadzić do katastrofy ekologicznej i załamania produkcji rolnej. Tego typu sytuacja miała miejsce w latach 1931-1938 w centrum Stanów Zjednoczonych. Brak odpowiedniej ochrony gruntów ornych wraz z częstymi suszami przyczyniły się do powstawania burz pyłowych, czego efektem było zasypywanie pól uprawnych, zniszczenie naturalnej pokrywy roślinnej i zapadanie rolników na pylicę.
Niedobory wody dla roślin uprawnych skutkują spadkiem plonów i w konsekwencji przyczyniają się do problemów w zapewnieniu odpowiedniej ilości paszy zwierzętom hodowlanym, wzrostowi cen żywności, inflacji, zahamowanie wzrostu gospodarczego, zubożeniu społeczeństwa a nawet do głodu, chorób, migracji ludności i wojen w krajach słabo rozwiniętych.
Susza powoduje również bezpośredni brak wody na cele bytowe. Utrudnia lub uniemożliwia żeglugę śródlądową, przyczynia się do problemów w zaopatrzeniu w wodę elektrowni, co może skutkować brakiem dostaw prądu i wzrostem jego ceny.
Zagrożenie dla bioróżnorodności, pożary – susza w środowisku naturalnym
Środowisko naturalne również odczuwa negatywne skutki długotrwałej suszy. Pogarsza się jakość wód powierzchniowych, zagrożona jest egzystencja roślin i zwierząt, zmniejsza się bioróżnorodność. W przypadku wieloletnich niedoborów opadów może dojść do zmiany formacji roślinnych. Na stepach, sawannach może dojść do zaniku szaty roślinnej i w rezultacie procesu pustynnienia.
Bardzo niebezpiecznym zjawiskiem, do którego przyczynia się susza są pożary. Niszczą szatę roślinną i zabijają zwierzęta, spaleniu ulegają obiekty stworzone przez człowieka i pojawia się nawet zagrożenie życia ludzkiego. Przyczyną pożarów w przeszło 90% przypadków jest umyślna lub nieumyślna działalność człowieka. Naturalne pożary mogą być wywołane przez piorun lub samozapłon wydobywającego się z podłoża metanu.
W lipcu 2023 roku wysoka temperatura powietrza i niedobory opadów atmosferycznych spowodowały liczne pożary w krajach śródziemnomorskich, w tym w Grecji. W Polsce wyjątkowo trudny do ugaszenia pożar i największy pożar po II wojnie światowej miał miejsce w okolicach Kuźni Raciborskiej podczas suszy w 1992 roku. Przyczynami pożaru było wysuszone podłoże i prawdopodobnie iskra spod kół pociągu. Pożar objął obszar ponad 9 tys. hektarów. W Puszczy Noteckiej spłonęło wówczas 6 tys. hektarów lasu.
Prognozy efektów zmiany klimatu dla obszaru śródziemnomorskiego nie są optymistyczne. Przewiduje się wzrost temperatury, obniżenie sum opadów atmosferycznych, wzrost częstości susz a w konsekwencji zmniejszenie udziału obszarów nadających się pod uprawę rolną oraz plonów.
Kraje śródziemnomorskie są chętnie odwiedzane przez turystów. W przypadku częstszego pojawiania się pożarów w tej części Europy może dojść do zmniejszenia się liczby turystów i dochodów z turystyki. To z kolei może skutkować wzrostem bezrobocia, obniżeniem poziomu życia i spowolnieniem rozwoju gospodarczego. Dymy z pożarów nie znają granic i roznoszone są na duże odległości powodując wzrost zanieczyszczenia powietrza. Unoszone w powietrzu cząstki stałe z pożarów opadając np. na powierzchnię lodu mogą zmienić jego właściwości odbijania promieniowania słonecznego, co może przyczynić się do wzrostu tempa topnienia lodu.
Jak radzić sobie z suszą? Przeciwdziałanie rozwojowi suszy i jej negatywnym skutkom
W pewnym stopniu jesteśmy w stanie ograniczyć negatywne skutki suszy, a nawet jej zapobiegać. W rolnictwie należy przede wszystkim ograniczyć wysychanie gleby oraz nadmierne zużycie wody. Warto również zastanowić się nad zmianą upraw rolnych na bardziej odporne na susze. W celu ochrony przed skutkami suszy istotne jest magazynowanie wody, budowa infrastruktury rozprowadzającej wodę, właściwie przeprowadzone melioracje oraz racjonalne gospodarowanie zasobami wodnymi.
Budowa zbiorników retencyjnych jest kosztowna. Naszym sprzymierzeńcem jest bóbr, który traktowany jest niestety często jako szkodnik, a jego budowle są likwidowane w wielu miejscach w Polsce pomimo tego, że bóbr jest zwierzęciem chronionym. Efekty działalności bobrów nie tylko ograniczają negatywne skutki suszy, ale także regulują poziom wód gruntowych, chronią przed powodzią oraz zwiększają bioróżnorodność.
Do ochrony przed niedoborem wody i przed erozją wietrzną gleb można zastosować różne metody, np. pasy ochronne drzew i krzewów wokół pól uprawnych. Śródpolne oczka wodne regulują z kolei poziom wód gruntowych oraz są źródłem wody dla zwierząt hodowlanych i dziko żyjących. Skutki suszy odczuwają również rośliny rosnące w miastach. Niezwykle ważne jest więc dbanie o zapewnienie im odpowiedniej ilości wody poprzez ograniczenie stosowania nieprzepuszczalnych sztucznych powierzchni. W ostatnich latach zwiększono liczbę dróg pożarowych w lasach oraz dokonano modernizacji Państwowej Straży Pożarnej.
Tekst: dr Piotr Piotrowski, Wydział Nauk Geograficznych UŁ
Redakcja: Iwona Ptaszek-Zielińska, Centrum Komunikacji i PR
Misją Uniwersytetu Łódzkiego jest rzetelne prowadzenie badań naukowych oraz aktywne głoszenie prawdy z nich płynącej, tak by mądrze kształcić kolejne pokolenia, być użytecznym dla społeczeństwa oraz odważnie odpowiadać na wyzwania współczesnego świata. Doskonałość naukowa jest dla nas zawsze najlepszym kompasem. Nasze wartości to: odwaga, ciekawość, zaangażowanie, współpraca i szacunek.