Dotychczasowe raporty i badania dowodzą, że problem dotyczy głównie kobiet, które nie tylko nie są wystarczająco zachęcane do podejmowania pracy w nauce, ale też często same z niej rezygnują na różnych etapach kariery akademickiej. Wydaje się, że nie bez znaczenia jest tu kontekst kulturowy, który był punktem wyjścia dla analizy powyższego zjawiska w projekcie Komisji Europejskiej - UPGEM (Understanding Puzzles in the Gendered European Map), w którym badane były ścieżki karier kobiet i mężczyzn w fizyce.
W projekcie uczestniczyły uniwersytety z pięciu państw: Polski, Danii, Estonii, Finlandii i Włoch, a zasadniczą część badań stanowiły wywiady z fizykami - pracownikami naukowymi oraz osobami, które zrezygnowały z pracy w nauce. Przekrojowe badania, jak dotąd jedyne na taką skalę w Polsce, zrealizował Ośrodek Naukowo-Badawczy Problematyki Kobiet Uniwersytetu Łódzkiego pod kierownictwem profesor Elżbiety Oleksy.
Jakie wnioski wyłaniają się ze szczegółowego raportu polskiego na temat pracy fizyków i fizyczek na polskich uczelniach?
· Rozwój polskiej fizyki i uczelni w czasach komunizmu i demokracji: Jak wynika z przeprowadzonych w ramach projektu badań, większość przemian dokonanych w ostatnich dziesięcioleciach na polskiej uczelni wiązała się ściśle ze zmianą ustroju komunistycznego na demokratyczny. Transformacja ta spowodowała nie tylko zmiany polityczne i gospodarcze w kraju, ale przyczyniła się również do zmiany roli fizyki w społeczeństwie. W ustroju komunistycznym nauka cieszyła się zarówno prestiżem, jak i znacznym wsparciem finansowym ze strony rządzących, co podyktowane było jej szerokim wykorzystaniem dla celów militarnych. Podobnie sami naukowcy mieli duży autorytet i uprzywilejowaną pozycję społeczną. W demokratycznej Polsce, jednakże, zawód fizyka przestał być uznawany za prestiżowy, czego dowodem może być nikłe zainteresowanie fizyką wśród młodzieży.
· Motywacja fizyków do zajmowania się nauką: Wyniki badań wskazują, że zarówno respondenci, jak i respondentki rozwijali swoją pasję do fizyki już w dzieciństwie. Dziewczęta jednak budowały swoje zainteresowania naukowe głównie w oparciu o osobiste relacje, podczas gdy chłopcy rozwijali te pasje na ogół samodzielnie. W obu przypadkach zamiłowanie do fizyki było wzmacniane przez nauczycieli, choć w większym stopniu w przypadku dziewcząt. Pedagodzy bowiem często pełnili rolę doradców i przewodników dla swoich uczniów. Z tego też względu, wybór fizyki jako kierunku studiów wydaje się być w wielu przypadkach naturalną konsekwencją naukowych zainteresowań respondentów. Podsumowując, wbrew powszechnym opiniom, kobiety zajmujące się fizyką są zmotywowane do uprawiania nauki równie mocno co mężczyźni.
· Godzenie kariery akademickiej z życiem rodzinnym: Analiza związku zachodzącego pomiędzy życiem rodzinnym fizyków a ich pracą naukową pokazuje, że większość respondentów dostrzegała wysokie wymagania stawiane przez karierę akademicką oraz trudność ich pogodzenia z obowiązkami rodzinnymi. Okazuje się, iż w wypadku kobiet konflikt na linii praca-rodzina był tym większy, iż związany był nie tylko z wymaganiami stawianymi przez samą naukę, ale także społecznie konstruowanymi oczekiwaniami wobec kobiet. Wśród kwestii uznawanych za problematyczne respondenci poruszali wymóg częstych wyjazdów, brak czasu, konieczność bycia dyspozycyjnym, itp. Należy zaznaczyć, że na to, w jaki sposób naukowcy zapatrywali się na kwestię łączenia obowiązków rodzinnych i zawodowych miała wpływ nie tylko ich płeć, ale również status rodzinny i pozycja zawodowa.
· Dyskryminacja ze względu na płeć: Mimo że większość respondentek nie skarżyła się wprost na dyskryminację ze względu na płeć (mężczyźni nie czuli się żadnym zakresie dyskryminowani), analiza ich wypowiedzi ujawniła szereg kwestii utrudniających kobietom karierę akademicką. Należały do nich: mała elastyczność struktur akademickich w wypadku kobiet badaczy (problem urlopu macierzyńskiego czy wychowawczego stanowiącego naturalną przerwę w karierze a nie uwzględnianego w ogólnej ocenie rozwoju pracownika), niedocenianie osiągnięć kobiet, brak wsparcia ze strony akademiczek, które osiągnęły już sukces w pracy naukowej (tzw. mentoring).
· Środowisko pracy na uczelni: Podczas analizy zagadnień dotyczących środowiska pracy na uczelni, niezwykle ważne dla respondentów okazały się następujące kwestie: elastyczność czasu i miejsca pracy, atmosfera pracy, relacje kierownik-podwładni, skostniałe zasady promowania, niepewność zatrudnienia, "koneksje i układy" w świecie akademickim, obowiązki dydaktyczne i administracyjne, wynagrodzenia, kwestie związane ze sprzętem oraz aparaturą badawczą. Tym samym, badania wykazały, że fizyka nie może być postrzegana jako dziedzina wolna od wpływu czynników społecznych, które kształtują również struktury akademickie.
· Rezygnacja z kariery naukowej: Wyniki badań jasno pokazują, że głównymi powodami, dla których fizycy podejmują decyzję o odejściu z uczelni są kwestie finansowe. Ciekawe, że kwestia ta dotyczy niemal wyłącznie mężczyzn, co zdaje się potwierdzać głęboko zakorzeniony w polskiej kulturze stereotyp mężczyzny jako głównego żywiciela rodziny. W przypadku kobiet, problem rezygnacji jawi się jako bardziej złożony; złe relacje z przełożonym, trudności w godzeniu obowiązków akademickich z życiem rodzinnym, konieczność odbywania długich staży zagranicznych i wreszcie niepewność stałego zatrudnienia przyczyniają się do porzucenia przez nie nauki.
Ponadto, analiza materiału badawczego wykazała, że ścieżki karier kobiet i mężczyzn w fizyce są silnie zakorzenione w procesach kulturowych. Stąd, zdecydowano się na wzbogacenie analizy wywiadów z fizykami o dodatkowy kontekst społeczny, historyczny, ekonomiczny i polityczny. Przygotowanych zostało osiem opracowań w zakresie takich zagadnień jak: zmiany społeczne, rynek pracy, świadczenia urlopowe, emancypacja kobiet, gender action plans, rodzaje i warunki zatrudnienia na uczelniach, system edukacji, ideologia fizyki.
Polski raport, powstał w oparciu o 1,5-roczne badania, na bazie 66 wywiadów pogłębionych przeprowadzonych w siedmiu największych polskich uniwersytetach i instytutach badawczych przy użyciu kwestionariusza z pytaniami otwartymi. Próbka badawcza obejmowała grupę 43 fizyczek i 23 fizyków, w tym 42 pracowników naukowych na różnych etapach kariery akademickiej oraz 24 osoby, które zrezygnowały z pracy w nauce. Ponadto, analiza wywiadów została uzupełniona materiałem badawczym zebranym podczas obserwacji uczestniczącej oraz field notes i odniesieniami do literatury przedmiotu.
Raport końcowy projektu UPGEM, którego integralną częścią jest raport polski (strony 362-441 w jęz. angielskim) znajduje się tutaj: RAPORT
Materiały źródłowe: mgr Patrycja Chudzicka-Dudzik, WSMiP
Redakcja: Centrum Promocji