Co to jest smog i jak powstaje?
Smog to specyficzne zjawisko atmosferyczne, które powstaje w wyniku połączenia zanieczyszczeń powietrza – głównie pochodzących z działalności człowieka, takich jak spalanie paliw kopalnych, emisje przemysłowe czy transport – ze sprzyjającymi warunkami meteorologicznymi (bezwietrzna pogoda, inwersja temperatury, duża wilgotność lub intensywne nasłonecznienie).
Wyróżniamy dwa podstawowe typy smogu:
- Smog londyński (kwaśny) – występuje głównie zimą, w warunkach wysokiej wilgotności, niskich temperatur i braku wiatru. Powstaje w wyniku spalania węgla i drewna. Zawiera m.in. pyły PM10 i PM2,5, benzo[a]piren, dwutlenek siarki oraz tlenki azotu.
- Smog typu Los Angeles (fotochemiczny) – pojawia się latem, przy dużym nasłonecznieniu, wysokiej temperaturze i intensywnym ruchu drogowym. Jego głównymi składnikami są ozon troposferyczny, tlenki azotu oraz lotne związki organiczne.
W Polsce największym problemem jest smog kwaśny, dominujący w sezonie grzewczym. Główne źródła zanieczyszczeń to tzw. niska emisja, czyli emisja z kominów na wysokości poniżej 40 metrów. Należą do nich przede wszystkim domowe piece, kotły i kominki, w których często spala się złej jakości paliwa stałe (takie jak: węgiel kamienny, brunatny, pelety, zrębki, ekogroszek, drewno), a także ruch samochodowy. Problem nasila się w gęsto zabudowanych miastach i kotlinach, gdzie inwersja temperatury utrudnia rozpraszanie zanieczyszczeń.
Czy smog może zabić?
Tak. Jednym z najbardziej tragicznych przypadków w historii był tzw. Wielki Smog Londyński w grudniu 1952 roku. W wyniku ekstremalnego stężenia zanieczyszczeń i fatalnych warunków atmosferycznych doszło do śmierci ponad 12 tysięcy osób, głównie z powodu chorób układu oddechowego i krążenia.
Toksyczność pyłów zależy od ich rozmiaru, kształtu, powierzchni oraz składu chemicznego. Im mniejsze cząstki, tym głębiej wnikają do organizmu. Większe pyły, np. PM10, osadzają się w górnych drogach oddechowych, natomiast mniejsze, PM2,5, są w stanie przenikać do pęcherzyków płucnych, a nawet do krwiobiegu.
Smog jako czynnik rakotwórczy
W 2013 roku Międzynarodowa Agencja Badań nad Rakiem (IARC) zaklasyfikowała zanieczyszczenie powietrza, a w szczególności pył zawieszony, jako czynnik rakotwórczy dla ludzi (Grupa 1). Istnieją wystarczające dowody, że ekspozycja na te zanieczyszczenia powoduje raka płuc i jest powiązana z rakiem pęcherza moczowego. Wcześniej za kancerogenne uznano również spaliny emitowane przez silniki Diesla.
Metaanaliza 18 badań epidemiologicznych (Hamra i wsp., 2014) wykazała, że długotrwała ekspozycja na pyły zawieszone zwiększa ryzyko zachorowania na raka płuc. W przypadku pyłu PM2,5 ryzyko to było o 9% wyższe, a dla PM10 o 8% wyższe. Ryzyko to było znacznie wyższe w przypadku gruczolakoraka płuca (adenocarcinoma): o 40% dla PM2,5 i o 29% dla PM10.
Inne skutki zdrowotne długotrwałej ekspozycji
Zanieczyszczenia powietrza nasilają choroby układu oddechowego, takie jak astma, POChP (przewlekła obturacyjna choroba płuc) i infekcje dróg oddechowych. Najmniejsze cząstki wywołują stres oksydacyjny, który sprzyja miażdżycy, i mogą wpływać na procesy krzepnięcia, prowadząc do zakrzepicy. Istnieją też dane sugerujące, że smog może wpływać na funkcje poznawcze, przyspieszać starzenie się układu nerwowego oraz zaburzać działanie układu hormonalnego (obniżenie jakości nasienia u mężczyzn, zaburzenie cyklu menstruacyjnego i rezerwy jajnikowej u kobiet, zaburzenie pracy tarczycy), co przekłada się na problemy z płodnością u kobiet i mężczyzn oraz zaburzenia metaboliczne.
Co więcej, drobne pyły mogą działać jako „nośnik” dla wirusów, ułatwiając ich rozprzestrzenianie (np. koronawirusa SARS-CoV-2). Badanie z 2020 roku opublikowane w Cardiovascular Research wymieniło Polskę na drugim miejscu wśród krajów, gdzie smog przyczynił się do zwiększonej śmiertelności pacjentów „covidowych” (wzrost aż o 28%). Państwa o największym wpływie zanieczyszczeń powietrza na śmiertelność ludzi z powodu zakażenia koronawirusem: Czechy (29%); Polska (28%); Słowacja, Chiny (27%).
Sytuacja w Łodzi – 2024/2025
W 2024 roku w aglomeracji łódzkiej stwierdzono przekroczenie rocznej normy dla pyłu PM2,5, co potwierdza utrzymujące się zagrożenie dla zdrowia mieszkańców. Choć normy dla SO₂, CO, benzenu oraz metali ciężkich zawartych w pyle PM10 zostały dotrzymane, średnioroczne stężenie PM10 w skali kraju wzrosło o około 7% względem roku 2023. Warto jednak podkreśli, że w roku 2023 przekroczenia średniodobowego poziomu dopuszczalnego pyłu zawieszonego PM10 wystąpiły na obszarze 2 stref, a w roku 2022 przekroczenia te wystąpiły na obszarze 14 stref. Natomiast średnioroczne stężenie benzo(a)pirenu obliczone jako średnia ze wszystkich stacji pomiarowych w Polsce w 2024 roku wynosiło 1,52 ng/m3 przy normie 1 ng/m3 (w roku 2023 - 1,53 ng/m3). Mimo działań antysmogowych, takich jak dopłaty do wymiany pieców, przekroczenia norm – szczególnie zimą – nadal występują.
W marcu 2025 r. GIOŚ wydał komunikaty o prognozowanym ryzyku przekroczeń poziomu informowania dla pyłu PM10 w Łodzi, Łasku, Pabianicach oraz Piotrkowie Trybunalskim. Latem 2025 r. w Łodzi odnotowano, że stężenia pyłu PM2.5 oscylowały wokół 8 % dopuszczalnej normy, a PM10 — około 12 % normy. Główne źródła zanieczyszczeń to tzw. niska emisja (piece węglowe), transport drogowy i warunki atmosferyczne. Szczególnie niebezpieczny jest benzo[a]piren obecny w PM10 – silnie rakotwórczy i występujący często w stężeniach, stale przekraczających normy, również w Łodzi.
Chociaż w ostatnich latach w Polsce obserwuje się spadek liczby stref, w których dochodzi do przekroczenia norm dla benzo[a]pirenu (w 2022 roku było ich 32, podczas gdy w latach 2021 i 2020 aż 39), to nadal w 21 strefach — w tym również w strefie łódzkiej — notuje się przekroczenia wartości docelowej. Smog w Polsce ma charakter zarówno sezonowy, jak i przewlekły.
Co zrobić, by chronić się przed smogiem?
Aby chronić się przed smogiem, warto na bieżąco monitorować jakość powietrza (czujniki zanieczyszczenia powietrza, aplikacje mobilne itp.) i unikać aktywności na zewnątrz w dni o wysokim stężeniu pyłów. Skuteczną ochronę zapewniają maski antysmogowe (np. FFP2) oraz oczyszczacze powietrza w domach. Ważne jest również wietrzenie pomieszczeń w bezpiecznych porach i dbanie o odporność organizmu poprzez zdrową dietę.
W ograniczaniu smogu kluczowe są codzienne wybory. Rezygnacja z palenia węglem i śmieciami, wymiana starych pieców na ekologiczne źródła ciepła oraz poprawa efektywności energetycznej budynków to działania, które realnie zmniejszają emisję zanieczyszczeń. Warto też ograniczyć jazdę samochodem, szczególnie dieslem, na rzecz transportu publicznego czy roweru.
Istotną rolę odgrywają również działania władz – warto śledzić jakie działania są podejmowane np. kontrola uchwał antysmogowych, kontrola rozwoju czystej energii i źródeł emisji. Choć postęp jest widoczny, problem smogu nadal wymaga wspólnego wysiłku – zarówno na poziomie indywidualnym, jak i systemowym.
Prof. dr hab. Bożena Bukowska jest kierownikiem Katedry Biofizyki Skażeń Środowiska na Wydziale Biologii i Ochrony Środowiska Uniwersytetu Łódzkiego. Jej działalność naukowa koncentruje się na badaniach toksykologicznych w ramach, których ocenia wpływ zanieczyszczeń środowiskowych – takich jak pestycydy, bisfenole, ftalany, uniepalacze czy nanocząstki plastiku – na komórki krwi człowieka. W ramach współpracy z pracownikami Katedry Ekologii i Zoologii Kręgowców Uniwersytetu Łódzkiego prowadzi badania ekotoksykologiczne, analizując wpływ temperatury oraz innych czynników stresogennych na parametry stresu oksydacyjnego, uszkodzenia DNA oraz zmiany epigenetyczne u ryb.
Pani Profesor z zaangażowaniem przekazuje swoją wiedzę, prowadząc wykłady z toksykologii i ekotoksykologii dla studentów, a także spotkania edukacyjne dla mieszkańców Łodzi, wspierając popularyzację nauki i świadomość zagrożeń środowiskowych.
Materiały: Prof. dr hab. Bożena Bukowska (Katedra Biofizyki Skażeń Środowiska, Wydział Biologii i Ochrony Środowiska UŁ)
Redakcja i grafiki: Mateusz Kowalski (Centrum Promocji, Wydział Biologii i Ochrony Środowiska UŁ)
