30 listopada 2025 roku w Filharmonii Łódzkiej poznaliśmy werdykt Kapituły Nagrody. Monumentalna publikacja „Rozbieżne emancypacje. Przewodnik po prozie 1976-2020” prof. Przemysława Czaplińskiego, filologa z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, uznana została za najlepsze dzieło humanistyczne wydane w 2024 roku. Jej autor zdobył fundowaną przez Uniwersytet Łódzki Nagrodę im. Kotarbińskiego w wysokości 70 tysięcy złotych na dalsze badania naukowe.

Pełna fotorelacja z XI gali wręczenia nagrody

 

Osoba, która czyta, żyje tysiącem żyć (...). Piękne zdanie, prawda?  Dokładnie brzmiało: „Czytelnik żyje tysiącem żyć zanim umrze. Człowiek, który nie czyta, żyje tylko jednym” i przypisuje się je George’owi Martinowi autorowi „Pieśni lodu i ognia”. A może pierwszy był polski poeta Józef Czechowicz, który powiedział: „Kto czyta, żyje wielokrotnie. Kto zaś z książkami obcować nie chce, na jeden żywot jest skazany”. A nasz doktor honoris causa Umberto Eco powiedział jeszcze: „Kto czyta książki, ten żyje podwójnie”. Niezależnie od tego kto był pierwszy, w tym przesłaniu tkwi głęboka prawda, którą z pewnością rozumieją osoby, dla których książka jest towarzyszką codzienności – mówił, otwierając galę finałową, rektor Uniwersytetu Łódzkiego prof. Rafał Matera, przewodniczący Kapituły nagrody.

Kapituła Nagrody, złożona z wybitnych przedstawicieli świata humanistycznego, dokładnie przeanalizowała i oceniła pięć znakomitych prac nominowanych do tej prestiżowej nagrody. To właśnie podczas uroczystości prof. Rafał Matera, przewodniczący Kapituły, rektor Uniwersytetu Łódzkiego ogłosił tytuł najlepszej książki z zakresu humanistyki A.D. 2024. Laureat nagrody otrzymał 70 tysięcy złotych od Uniwersytetu Łódzkiego na dalsze badania naukowe. Nagrody i wyróżnienia w wysokości 5 tysięcy złotych otrzymali także pozostali czterej finaliści i finalistki konkursu. 

Humanistyka dzisiaj jest traktowana jako nieproduktywna i nieweryfikowalna. Z punktu widzenia nauk ścisłych nie jest nauką. Z punktu widzenia przemysłu jest mało pożyteczna. W wypowiedziach sponsorów tej nagrody zauważyliśmy jednak bardzo ciekawe wątki. Pojawiała się tam przestroga, wiara w to, że humanistyka jest w stanie powstrzymać zbyt szybki rozwój technologii, tak aby ta technologiczna pętla nie zacisnęła się na społecznym gardle, aby ta utopia doskonałości nie okazała się zbyt doskonała dla człowieka. Jak sądzę, taka funkcja ostrzegawcza humanistyki jest niezwykle istotna, nie tylko dlatego, że piszemy, że człowiek jest istota niedoskonałą, w związku z tym niedoskonałe jest także społeczeństwo. Humanistyka jest również od tego, żeby próbować wiązać istniejące rozgardiasze, całą tę wielość elementów, ludzi, przedmiotów, urządzeń, technologii w próbne syntezy (...) Humanistyka nie rozwiązuje problemów, ona pokazuje, gdzie te problemy tkwią

– diagnozował prof. Przemysław Czapliński, laureat XI edycji konkursu

O oprawę muzyczną uroczystości zadbał Marcel Baliński, łódzki pianista, kompozytor, aranżer, improwizator, animator kultury, działacz społeczny młodego pokolenia. Po gali, dla gości zgromadzonych w budynku Filharmonii Łódzkiej wystąpił duet Tubis & Bolewski.

Książki wyróżnione w XI edycji konkursu:  
 

• „Traumaland. Polacy w cieniu przeszłości”, prof. Michał Bilewicz, Wydawnictwo Mando,
• „Rozbieżne emancypacje. Przewodnik po prozie 1976-2020”, prof. Przemysław Czapliński, Wydawnictwo Literackie,
• „Ziemie. Historie odzyskiwania i utraty” , dr hab. Karolina Ćwiek-Rogalska, Wydawnictwo Radio Naukowe,
• „Doświadczenie czasu w przestrzeni archiwum”, prof. Danuta Ulicka,  Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego,
• „Peter Sloterdijk – ćwiczenia z prowokacji. Rzecz o niedogmatycznej teorii mediów”, dr hab. Przemysław Wiatr, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. 

Kapituła Nagrody i finaliści XI edycji konkursu

Kapituła konkursu o nagrodzonej książce „Rozbieżne emancypacje. Przewodnik po prozie 1976-2020”

Najlepszą recenzją nagrodzonego dzieła prof. Przemysława Czaplińskiego jest uzasadnienie odczytane podczas gali przez przedstawicielkę Kapituły prof. Krystynę Pietrych z Wydziału Filologicznego Uniwersytetu Łódzkiego: 

(…) W wydawniczych anonsach tej publikacji można było przeczytać, że to trochę podręcznik, trochę przewodnik, multisynteza, quasi-monografia i historyczno-literacki monster truck w jednym. W tym przypadku nie jest to jednak jedynie marketingowa przesada. Czapliński podjął się bowiem kolosalnego zadania zebrania i uporządkowania wedle różnorodnych kryteriów najistotniejszych zjawisk, jakie miały miejsce w polskiej prozie w latach 76.

A ponieważ jest wytrawnym znawcą literatury, znakomitym historykiem i krytykiem literackim, nie zapominajmy, że również pełnym pasji czytelnikiem, oparł swoją syntezę na solidnych podstawach filologicznych i doskonałej znajomości podejmowanych tematów oraz wyjątkowym talencie do szerokiego spojrzenia na przemiany prozy, usytuowane dodatkowo na rozległym tle kulturowym.

Synteza Czaplińskiego została przez niego samego opatrzona nader skromnie tytułem przewodnik, co oczywiście nie oddaje w pełni ani specyfiki, ani funkcji tej rewelacyjnej publikacji. To w istocie przebogaty bedeker po ostatnich 50 latach polskiej literatury i kultury. Nieoceniony nie tylko dla studentów kierunków humanistycznych, ale dla każdego czytelnika zainteresowanego światem literackim ostatniego półwiecza. Mimo tego, że autor nierzadko podejmuje skomplikowane zagadnienia, książkę czyta się świetnie. 

Napisana bowiem została językiem przejrzystym i komunikatywnym, a skomponowana klarownie i funkcjonalnie można by powiedzieć, że wszystko w niej jest po coś i czemuś służy. W ujęciu Czaplińskiego proza jest przewodniczką po zawirowaniach polskiej historii najnowszej. Nie tylko ją przedstawia i opisuje, ale także aktywnie współuczestniczy w wydarzeniach społeczno-historycznych. 

Jedenaście edycji konkursu, prawie 700 zgłoszonych prac

W dotychczasowych edycjach konkursu zgłoszono blisko 700 prac z 200 polskich ośrodków naukowych i wydawnictw. Do finałów wszystkich edycji zakwalifikowało się już 55 wybitnych książek. Rosnąca popularność nagrody pomogła wszystkie te dzieła skutecznie promować i przedstawiać szerokiej publiczności. 

Warto wspomnieć o szczególnej roli książki w humanistyce, w badaniach humanistycznych. Monografia to nie tylko zapis wyniku badań naukowych, ale także świadectwo dojrzałości intelektualnej autora (...) Ratuje w nas człowieczeństwo, jest w jakimś sensie istotą humanistyki. W tym kontekście nagradzanie tego rodzaju aktywności jest niezwykle ważne. Ręce same składają się do oklasków...

prof. Rafał Matera, rektor Uniwersytetu Łódzkiego, przewodniczący Kapituły Nagrody