Profesor Stefan Grzybowski należy do grona wyróżniających się i wielce zasłużonych polskich językoznawców, rusycystów. W 2023 r. minie 50 lat od uzyskania przez niego doktoratu na Uniwersytecie Łódzkim.
Stefan Grzybowski urodził się w 1943 r. na Wileńszczyźnie, gdzie spędził dzieciństwo, nauczył się języka rosyjskiego i przebywał tam do czasu repatriacji do Polski w 1957 r. Po ukończeniu Liceum Ogólnokształcącego w Ełku w 1960 r. podjął studia rusycystyczne na Uniwersytecie Warszawskim, z którego po dwóch latach został wysłany na studia na Uniwersytecie Moskiewskim, które ukończył w 1965 r., uzyskując tytuł magistra filologii rosyjskiej. W tym samym roku podjął pracę w Zakładzie/Katedrze Filologii Rosyjskiej Uniwersytetu Łódzkiego, gdzie prowadził ćwiczenia, a od 1968 r. również wykłady z gramatyki opisowej i historycznej języka rosyjskiego, języka staro-cerkiewno-słowiańskiego oraz historii rosyjskiego języka literackiego. Jednocześnie prowadził badania naukowe dotyczące języka nowogrodzkich gramot brzozowych, najpierw pod kierunkiem prof. Światosława Wołkowa z Uniwersytetu Leningradzkiego, a następnie prof. Mścisława Olechnowicza. Badania zakończone zostały napisaniem pracy doktorskiej pt. Półgłoski [ъ] i [ь] w języku staroruskim (na materiale nowogrodzkich gramot na korze brzozowej), którą recenzowali: prof. Karol Dejna (Uniwersytet Łódzki), prof. Władysław Kuraszkiewicz (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu) i prof. Anatol Mirowicz (Uniwersytet Warszawski). Obrona odbyła się 28 września 1973 r. w Uniwersytecie Łódzkim. Główną tezą doktoratu było potwierdzenie późnego zaniku tych głosek w dialekcie nowogrodzkim (przed poł. XIII w.) oraz wyróżnienie kilku specyficznie nowogrodzkich zjawisk fonetycznych (m.in. wtórnego pełnogłosu i rozwoju -e zamiast jeru twardego w pewnych formacjach gramatycznych). Zainteresowanie językiem gramot brzozowych znalazło wyraz również w późniejszych pracach Profesora, a także stało się tematem wykładów monograficznych z antroponimii, prowadzonych przez niego później na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu.
Oprócz problematyki diachronicznej Stefan Grzybowski interesował się też współczesną fonologią rosyjską, która stała się głównym obiektem Jego badań po uzyskaniu doktoratu. Szczególnym przedmiotem zainteresowań prof. Grzybowskiego było porównanie warstwy brzmieniowej języka rosyjskiego i polskiego, czyli konfrontatywna analiza fonologiczna tych języków, która znalazła odzwierciedlenie w opracowanym przez niego w latach 70. XX w. programie nauki języka rosyjskiego.
W 1975 r. Stefan Grzybowski podjął pracę w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Bydgoszczy, gdzie pracował 16 lat, kierując Zakładem Filologii Rosyjskiej (1975–1981).
Studia nad fonologią konfrontatywną, rozpoczęte jeszcze w Łodzi, zaowocowały opracowaniem rozdziału Fonetyka w skrypcie akademickim, wspólnie z prof. Janem Wawrzyńczykiem i Mścisławem Olechnowiczem (Gramatyka opisowa języka rosyjskiego, cz. I: Fonetyka, fonologia, pismo, Uniwersytet Łódzki, 1976). Warto podkreślić, że dziesięć lat później to właśnie opracowanie weszło do pierwszego tomu podręcznika Gramatyka opisowa współczesnego języka rosyjskiego, wydanego pod red. prof. Alberta Bartoszewicza i prof. Jana Wawrzyńczyka (PWN, Warszawa 1986) oraz innych podręcznikowych opracowań fonetyki rosyjskiej (ostatnie w 2021 r.).
Profesor Grzybowski jako doświadczony dydaktyk zauważył też potrzebę opracowania podręcznika fonetyki dla rusycystów w Polsce, ponieważ rosyjskie opracowania o charakterze teoretycznym, terminologicznym i interpretacyjnym były mało przydatne dla Polaków studiujących rusycystykę – dla nich bardziej istotna była informacja o rosyjskich zjawiskach fonetycznych i polskich nawykach fonetycznych. Stefan Grzybowski zauważył, że na poziomie fonetycznym między językiem polskim a rosyjskim brak jakiejkolwiek tożsamości, istnieją tylko różnice. Tak samo dzieje się również na poziomie fonematycznym, gdzie istniejące relacje należy rozważać w ramach pojęcia ekwiwalencji. Ważnym dokonaniem prof. Grzybowskiego było też to, że w odróżnieniu od opisów klasycznych rozpoczynał analizę od spółgłosek, które zarówno w języku rosyjskim, jak i polskim dominują nad samogłoskami i dlatego pewne zjawiska wokaliczne (np. dyftongoidalność oraz palatalizacja i faryngalizacja) nie mogą być wyjaśnione bez uprzedniej znajomości zjawisk konsonantycznych.
Takie rozumienie fonetyki i fonologii rosyjskiej w zestawieniu z polską znalazło swój wyraz w monografii prof. Grzybowskiego pt. Podstawy fonetyki rosyjskiej dla Polaków (Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1983), w której w odróżnieniu od opracowań podręcznikowych zajął się nie tylko opisem fonetycznym, lecz także analizą fonologiczną i grafematyczną, ustalając między fonemami polskimi a rosyjskimi różne zakresy ekwiwalencji, nazwane w tej pracy odpowiedniościami.
Pogłębiając studia nad problematyką fonologiczną w ujęciu kontrastywnym, prof. Grzybowski zajmował się również zjawiskami morfonologicznymi, które na ogół były pomijane przy porównywaniu języków dla celów dydaktycznych. Ten właśnie poziom funkcjonowania warstwy brzmieniowej zdaniem prof. Grzybowskiego jest istotny przy analizie kontrastywnej języków o bliskim stopniu pokrewieństwa (w przypadku języka polskiego i rosyjskiego dotyczy to m.in. powiązania zjawisk fonetyki segmentalnej ze zjawiskami prozodycznymi, czyli akcentem, albo miejsca [j] w systemie fonologicznym i morfonologicznym).
Kolejnym osiągnięciem naukowym Stefana Grzybowskiego była habilitacja, której podstawę stanowiła monografia pt. Problemy fonologii rosyjskiej i polskiej w ujęciu konfrontatywnym i 11 artykułów naukowych dotyczących analizy polsko-rosyjskiej fonologii. Recenzentami rozprawy habilitacyjnej byli: prof. Teresa Friedelówna (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu), prof. Leszek Moszyński (Uniwersytet Gdański), prof. Marian Bobran (Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Rzeszowie). Kolokwium habilitacyjne odbyło się 12 grudnia 1989 r. na Wydziale Humanistycznym UMK.
Od 1990 r. Stefan Grzybowski rozpoczął pracę na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu, najpierw na stanowisku adiunkta, a od 1995 r. profesora nadzwyczajnego UMK i pracował na tej uczelni do emerytury w 2013 r. Tutaj od 1990 r. kierował Katedrą Języka Rosyjskiego, a w latach 1990–2001 Instytutem Filologii Słowiańskiej. W latach 2001–2004 Profesor pełnił również funkcję prodziekana Wydziału Filologicznego.
Pracując na UMK, prof. Grzybowski podejmował niepełne dodatkowe zatrudnienie m.in. na Uniwersytecie Warszawskim (1998–2002), w Wyższej Szkole Zawodowej w Pile (2004–2008) i Kaszubsko-Pomorskiej Szkole Wyższej w Bydgoszczy (2009–2015).
Jeszcze w Bydgoszczy poza badaniami kontrastywnymi Profesor zajmował się problemami fonetycznymi, które kontynuował w Toruniu. Ich efektem była monografia napisana we współautorstwie z prof. Ireną Sawicką Studia z palatalności w językach słowiańskich (Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń 1999).
Wśród tematyki badawczej podejmowanej przez prof. Grzybowskiego była również analiza cech dystynktywnych fonemów rosyjskich i polskich (1989), która stała się podstawą podręcznika akademickiego zawierającego diagram dla fonemów rosyjskich (2021, repozytorium.umk.pl/handle/item/6724).
Do osiągnięć prof. Grzybowskiego należy też kierowanie grantem Komitetu Badań Naukowych (2002–2006), rezultatem którego było wydanie tomu Komparacja systemów i funkcjonowania współczesnych języków słowiańskich. Fonetyka/fonologia pod red. Ireny Sawickiej (Uniwersytet Opolski, Opole 2007). Międzynarodowy zespół autorski wchodzący w skład tego grantu przedstawił kompleksową analizę zjawisk segmentalnych i prozodycznych współczesnych języków słowiańskich.
Kolejny nurt zainteresowań prof. Grzybowskiego dotyczy staroobrzędowców. Tym tematem Profesor zainteresował się jeszcze w Łodzi z inspiracji prof. Eugeniusza Iwańca, z którym w latach 1972–1974 organizował studenckie obozy naukowe do staroobrzędowców mieszkających w Polsce. Zmiana miejsca pracy oraz brak dobrego sprzętu nagrywającego spowodowały jednak przerwanie tych badań. Do tematyki staroobrzędowców prof. Grzybowski powrócił w końcu XX w. pod wpływem prof. Leonida Kasatkina. W rezultacie badań i obserwacji ich języka prof. Grzybowski zauważył, że w ich gwarze w porównaniu ze stanem sprzed 50 lat zaszły istotne zmiany, polegające na ogromnym wpływie języka polskiego, który sprawia, że gwara przeżywa proces nazwany hybrydyzacją. Szczegółowe badania tego procesu prof. Grzybowski powierzył młodym adeptom rusycystyki toruńskiej, którzy opracowali je w pracach magisterskich, doktorskich i habilitacyjnych. Dzięki nim zaistniał toruński ośrodek badań staroobrzędowców (prof. Michał Głuszkowski, dr Dorota Paśko-Koneczniak, Magdalena Ziółkowska-Mówka, Magdalena Grupa-Dolińska, Angelika Pawlaczyk, Adam Jaskólski).
Zainteresowania problematyką starowierską zaowocowały też licznymi artykułami prof. Grzybowskiego na temat zmian fonetycznych, hybrydyzacji, szczegółowych zjawisk leksykalnych, związku gwary z innymi dialektami, w tym z językiem białoruskim.
Innym ważnym projektem, jaki udało się ukończyć prof. Grzybowskiemu, był grant Narodowego Centrum Nauki (2011–2016), którym kierował przez dwa lata. Końcowym jego efektem była monografia Rosyjska gwara staroobrzędowców w północno-wschodniej Polsce. Wybór tekstów (Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń 2016), w której zamieszczonych zostało kilkadziesiąt oryginalnych nagrań tekstów w transkrypcji slawistycznej i specjalnie opracowanym rosyjskim transkrypcie. Prace nad tymi badaniami są w dalszym ciągu kontynuowane przez prof. Grzybowskiego, szczególnie pod kątem słownictwa polskich staroobrzędowców i jego związków z otaczającymi etnolektami, tzn. z gwarami rosyjskimi w Rosji, krajach nadbałtyckich, z gwarami białoruskimi i ukraińskimi oraz z językiem polskim i gwarami polskimi.
Do niezwykle istotnych działań prof. Grzybowskiego należy zorganizowanie w Toruniu Forum Rosjoznawczego (1991–1999), które stało się formą cyklicznych spotkań specjalistów od spraw rosyjskich, pochodzących z Polski i zagranicy, na których omawiano aktualne i historyczne problemy Rosji. Rezultatem tych spotkań była publikacja kilku numerów „Studiów Rosjoznawczych” pod. red. Adama Bezwińskiego i Mariana Bybluka oraz zbiór artykułów pod red. prof. Grzybowskiego Między Europą a Azją. Idea Rosji-Eurazji (Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń 1998).
Profesor Grzybowski jest też redaktorem, tłumaczem i autorem kilkudziesięciu haseł w sześciotomowym słowniku pod red. Andrzeja de Lazari Idee w Rosji. Leksykon rosyjsko-polsko-angielski (Ibidem, Warszawa–Łódź 1999–2007).
Dorobek naukowy prof. Grzybowskiego stanowią dwie monografie (jedna we współautorstwie), dwa wydania tekstów gwarowych (współautorstwo), 10 skryptów i podręczników (cztery we współautorstwie), 58 artykułów i rozpraw naukowych (siedem we współautorstwie), 10 recenzji i omówień (dwie we współautorstwie), 23 publikacje tez wystąpień i głosów w dyskusji, sześć pozycji popularnonaukowych, jak też przekład ponad 100 haseł Leksykonu i jednego artykułu naukowego. Profesor wziął też udział w ponad 80 konferencjach i kongresach naukowych, współredagował 13 pozycji naukowych.
Profesor Stefan Grzybowski był promotorem 9 doktoratów, w tym jednego na UŁ (dr Anna Kamińska), recenzentem 13 prac doktorskich (w tym na UŁ – dr Joanna Woch), pięciu habilitacji, dwa razy występował jako sekretarz komisji w postępowaniu habilitacyjnym i raz jako członek komisji. Zrecenzował 17 pozycji książkowych i kilkadziesiąt artykułów (m.in. dla „Slavia Orientalis” i „Acta Baltico-Slavica”).
Za swoją działalność naukową i organizacyjną prof. Grzybowski otrzymał odznaczenia państwowe: Złoty Krzyż Zasługi PRL (1985), Medal Komisji Edukacji Narodowej (1999), Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (2014).
Powyższe dokonania naukowe, organizacyjne i dydaktyczne prof. Stefana Grzybowskiego niewątpliwie świadczą o tym, że jest naukowcem szczególnie zasłużonym dla nauki i kultury, a Uniwersytet Łódzki i Wydział Filologiczny mogą być dumne z tego, że właśnie tutaj Profesor uzyskał stopień doktora nauk humanistycznych.
Oprac. prof. dr hab. Anna Warda